สมัยกรุงศรีอยุธยา ตอนปลาย

          รัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช (พ.ศ. ๒๑๓๓-๒๑๔๘) มีหลักฐานปรากฏในพระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน บันทึกไว้ว่า “เมื่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถ เสด็จการศึกปราบเมืองละแวกของเขมรปีต่อมาทรงตั้งทัพหลวงอยู่ที่เมืองเพชรบุรีระยะหนึ่งระหว่างประทับอยู่ที่เพชรบุรี ทั้งสองพระองค์เสด็จ โดยสถลมารคไปประพาสถึงตำบลสามร้อยยอด ได้เสด็จลงเรือพระที่นั่งพร้อมเรือเหล่าทหารประพาสทะเลแถบนั้นได้ ๑๔ วัน  จึงมีพระราชโองการให้ตั้งพระตำหนักที่ตำบลโตนดหลวง ชะอำ ขณะประทับที่พระตำหนักโตนดหลวงก็เสด็จประพาสไปในทะเลแถบนั้นอยู่ถึง ๑๒ วัน จึงเสด็จโดยสถลมารคเข้ามายังเมืองเพชรบุรี” (สมเด็จพระวันรัต วัดพระเชตุพน, ๒๕๐๕: น. ๓๐๕-๓๐๖) และพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับวันวลิต พ.ศ. ๒๑๘๒ กล่าวถึงสมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงปฏิญาณจะไม่เข้ากรุงศรีอยุธยา จนกว่าจะได้ชัยชนะพม่า  และตีเมืองตองอูได้  ทรงประทับอยู่นอกอยุธยาหลายแห่ง ประทับที่เมืองเพชรบุรี  และบริเวณใกล้เคียงเป็นเวลานานจนเสด็จออกศึกครั้งสุดท้ายแต่ทรงพระประชวรและสวรรคตเสียก่อนที่เมืองห้างหลวง (มนู  อุดมเวช, ๒๕๕๙: น. ๑๗-๓๔)