พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ (พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๑๑) เสด็จประพาสและประทับเมืองเพชรบุรี ตั้งแต่ครั้งทรงผนวช (พ.ศ. ๒๓๗๖) ได้ธุดงค์มาประทับที่เพชรบุรีหลายแห่ง เสด็จฯ มาทรงบำเพ็ญสมณธรรม ณ ถ้ำเขาย้อยประทับแรมที่วัดมหาสมณารามเชิงเขาวัง เสด็จประพาสเขาหลวง วัดใหญ่สุวรรณาราม และเสด็จทางชลมารคไปประพาสเหนือแม่น้ำเพชรบุรี บริเวณเขาลูกช้าง เป็นต้น และทรงแสดงธรรมโปรดชาวบ้านหลายครั้ง  เมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์ได้เสด็จประพาสและประทับที่เมืองเพชรบุรีอีกหลายครั้ง  ตามที่คณะผู้วิจัยสำรวจข้อมูลได้ ดังนี้

 

ช่วงระยะที่ทรงผนวชก่อนขึ้นครองราชย์เสด็จประพาสและประทับที่เมืองเพชรบุรี

๑๘ มีนาคม  เสด็จประพาสเพชรบุรี  ทอดพระเนตรการบูรณะพระพุทธรูปที่ถ้ำเขาหลวงและทอดพระเนตรการก่อสร้างพระตำหนักพลับพลาที่บนเขามหาสมน

๒๐-๒๑ ธันวาคม  เสด็จประพาสเพชรบุรี โดยเรือพระที่นั่ง (ชลมารค) เพื่อทอดพระเนตรถ้ำเขาหลวง  เขาสมน (เขาวัง) และประทับแรมที่ค่ายหลวงบางทะลุโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระนครคีรี

 

๗ กรกฎาคม โปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระที่นั่งต่างๆ บนยอดเขามไหศวรรย์ ทรงก่อพระฤกษ์พระที่นั่งเพชรภูมิไพโรจน์และพระราชทานนามเขา “สมน”

๒๗ ตุลาคม  เสด็จฯ โดยเรือกลไฟพระที่นั่ง ทรงปิดทองพระในถ้ำเขาหลวง และทรงถวายผ้าพระกฐิน ที่พระอารามต่างๆ ประจำปี เช่น วัดมหาสมณาราม วัดคงคาราม เป็นต้น ในช่วงปีเดียวกัน ยังโปรดเกล้าฯ ให้ซื้อที่นาจำนวน ๗๑๔ ไร่ ๒ งาน ที่บริเวณทุ่งเขาพนมขวดและโปรดเกล้าฯ ให้มีการฟื้นฟูประเพณีแรกนาขวัญ เริ่มใหม่ใน พ.ศ. ๒๔๐๓ จนถึงปี พ.ศ. ๒๔๐๗ โปรดฯ ให้ปฏิสังขรณ์วัดสมน พระราชทานเงิน ๕๐ ชั่ง  ทำการบูรณะและพระราชทานนามวัดว่า “วัดมหาสมณาราม”   และโปรดเกล้าฯ ให้พระอินช่างเขียน (ขรัวอินโข่ง) ชาวบางจานเพชรบุรี     วาดภาพจิตรกรรมฝาผนัง ประดับภายในและโปรดฯ ให้ยกวัดมหาสมณารามเป็นวัดหลวงชั้นโทชั้นวรวิหาร แล้วเสร็จในปี พ.ศ. ๒๔๐๓  ทรงพระราชทานระฆังเหล็ก ๒ คู่และขอนไม้ไว้ที่หอระฆังของวัดอีกด้วย โปรดเกล้าฯ ให้สร้างถนนและสะพานช้างข้ามแม่น้ำแบบก่ออิฐถือปูน   โปรดเกล้าฯ ให้ตัดถนน เช่น ถนนราชวิถี  ถนนคีรีรัฐยา ถนนพานิชเจริญ  สร้างตึกตลาดแถวสองฝั่งถนน 

 

ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลในการปฏิสังขรณ์ยอดพระเจดีย์บนยอดเขาพนมขวดที่ชำรุด เนื่องจากถูกฟ้าผ่า 

ทรงประกาศ “พระบรมราชโองการพระนครคีรี พ.ศ. ๒๔๐๓ (จ.ศ. ๑๒๒๒) ทรงอนุญาตให้ชาวเพชรบุรีได้เข้าเฝ้าและยังเปิดโอกาสให้ราษฎรที่มีความทุกข์ร้อน ถูกข้าราชการเบียดเบียนหรือไม่ได้รับความเป็นธรรมทางโรงศาลให้เข้าถวายฎีการ้องทุกข์ได้

๑๐ พฤษภาคม  โปรดเกล้าฯ ให้แห่พระ โดยขบวนเรือ (จากกรุงเทพฯ ไปเมืองเพชรบุรี)  ไปยังวัดมหาสมณาราม

๒๔ มิถุนายน  เสด็จฯ เมืองเพชรบุรี

๒๐ ตุลาคม เสด็จฯ เมืองเพชรบุรี

 

๑๘ กุมภาพันธ์  โปรดเกล้าฯ ให้ใช้เป็นที่รับแขกเมือง เช่น ราชทูตปรัสเซีย (มิสเตอร์คอลลอยเลน เบิร์กกอนต์เอวเลนเบอร์ก) ให้พักผ่อนที่เมืองเพชรบุรี

๑๕  มีนาคม   โปรดเกล้าฯ ให้ทูตฮอลันดาขออนุญาตให้มิสเตอร์ไตสมันออกมาชมและหาพืชพันธุ์ไม้ที่ป่าเพชรบุรี

๑๘ ตุลาคม  โปรดเกล้าฯ ให้ใช้พระที่นั่งเพชรภูมิไพโรจน์   ประกอบพระราชพิธีในการฉลองพระชันษาที่พระนครคีรี

๑๑-๑๒ พฤศจิกายน  ทอดพระเนตรดาวพุธเข้าดวงอาทิตย์ที่เขาวังเมืองเพชรบุรี  ในโอกาสเสด็จฯ เฉลิมพระราชมนเทียรที่พระนครคีรี และบรรจุพระธาตุในพระเจดีย์ศิลาที่ยอดเขามหาสวรรค์ (ประกาศเทวดาในวันเจริญพระพุทธมนต์บรรจุพระบรมสารีริกธาตุในองค์พระสุทธเสลเจดีย์) เสด็จฯ ด้วยเรือกลไฟกลับมาถึงพระนคร

๑๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๑-๒๔๐๔  เสด็จประพาสเพชรบุรี โดยเรือพระที่นั่ง (ชลมารค) ทอดพระเนตรการบูรณะพระพุทธรูปที่ถ้ำเขาหลวง พระตำหนักพลับพลาที่บนเขามหาสมน และการสร้างพระนครคีรี

 

พ.ศ. ๒๔๐๕ 

๒๕ มกราคม-๙ กุมภาพันธ์ เสด็จประพาสเพชรบุรี ด้วยเรือกลไฟ 

 

พ.ศ. ๒๔๐๖ 

โปรดเกล้าฯ ให้บูรณะปฏิสังขรณ์พระปรางค์เดิมของโบราณที่วัดมหาธาตุ

โปรดเกล้าฯ ให้ เรจิอองดอนเนอร์ ผู้นำเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของประเทศฝรั่งเศส ทูลเกล้าฯ ถวายเครื่องราชฯ  ชมเมืองเพชรบุรีและพระนครคีรี ด้วยเรือเสพย์สหายไมตรี

๑๘ มิถุนายน  โปรดเกล้าฯ ให้ทูตเนียดาลัน (เนเทอร์แลนด์) ยีมีเจมัดเซล พร้อมด้วยคณะ จำนวน  ๔๒ คนเข้าชมพระนครคีรี

 

พ.ศ. ๒๔๐๗ 

เสด็จประพาสเพชรบุรีทางชลมารคโดยเรือพระที่นั่ง   โปรดเกล้าฯ ให้มีพระราชพิธีโสกันต์ พระเจ้าลูกเธอสองพระองค์ คือ พระองค์เจ้าพักตรพิมลพรรณและพระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้ามัณยาภาธรบน     พระนครคีรี

๑๓ กุมภาพันธ์   เสด็จประพาสเมืองเพชรบุรี  ทอดพระเนตรเขา ป่าไม้   ทรงวัดแดดและวัดดาว คำนวณตำแหน่งเส้นรุ้ง เส้นแวง และทรงทราบการทำนุบำรุงราษฎรสุขหรือเดือดร้อนประการใด เสด็จทอดพระเนตรเขาป่าไม้ในแขวงเมืองเพชรบุรี ราชบุรี และกาญจนบุรี  และโปรดเกล้าฯ ให้เลิกกฎหมายโบราณห้ามผู้หญิงเล่นละครนอก (ละครโรงใหญ่) และละครชาตรี (ละครโรงเล็ก)

 

โปรดเกล้าฯ ให้จัดทำแผนที่เมืองเพชรบุรีตั้งแต่ปากน้ำบ้านแหลมขึ้นไปตามลำแม่น้ำจนถึงต้นน้ำเพชรบุรี โปรดเกล้าฯ เสวยและสรงน้ำจากแม่น้ำเพชรบุรีที่วัดท่าไชยศิริทรงรับสั่งว่าจืดสนิทดีให้พระยาเพชรบุรีจัดเอาน้ำที่วัดท่าไชยศิริ ส่งเข้ากรุงเทพฯ เดือนละครั้งๆ ละ ๓๐ – ๔๐ ตุ่มเคลือบจีน ในรัชกาลนี้น้ำเพชรยังได้ใช้ในการทูตเป็นน้ำกินน้ำใช้สำหรับราชทูต อุปทูตตรีทูตที่จำทูลพระราชสารออกไปเจริญพระราชไมตรีในต่างประเทศ (เสยย์  เกิดเจริญและคณะ, ๒๕๔๒: น.๖๑-๑๖๓ ; มูลนิธิพระเทพสุวรรณมุนี, ๒๕๔๔: น.๕๓-๑๕๕)