การเรียนตามความรู้ของผู้อื่น และ การเรียนรู้ด้วยการพิจารณาวินิจฉัย เมื่อวันวาน ข้าพเจ้าได้กล่าวกับบัณฑิตในที่ประชุมนี้เป็นความว่า ความรู้เป็นปัจจัยสร้างเสริมความฉลาดและความเจริญ มนุษย์จึงใผ่ศึกษากันอย่างไม่รู้จบสิ้น แต่การศึกษาให้เกิดความฉลาดและความเจริญได้จริงนั้น จะต้องอาศัยหลักอย่างน้อยสองประการ คือไม่ว่าจะศึกษาเรื่องใด ต้องศึกษาให้ตลอดทุกแง่ทุกมุม พร้อมทั้งพิจารณาศึกษาเรื่องนั้นด้วยความคิดจิตใจที่เที่ยงตรงเป็นกลางด้วย จึงจะได้ความรู้ที่ถูกต้องแท้จริง ที่นำไปใช้ประโยชน์ได้ มิฉะนั้นจะถูกอคติเหนี่ยวนำให้ความรู้คลาดเคลื่อนวิปริตไป ไม่เป็นประโยชน์ และไม่ปลอดจากโทษผิดเสียหาย วันนี้จะพูดกับท่านถึงลักษณะของการเรียนรู้ต่อไป

             การเรียนรู้ลักษณะแรก คือการเรียนรู้หรือรับรู้ตามความรู้ของผู้อื่น ซึ่งอาจเป็นการฟัง การอ่าน การสังเกต ดู จำ อย่างไรก็ได้ทั้งสิ้น การเรียนรู้อย่างนี้จัดเป็นการเรียนรู้ขั้นต้น เพราะยังต้องรู้ตามเขาโดยยังมิได้พิจารณาพิสูจน์สอบสวน อาจถูก ผิด ดี ชั่วมีประโยชน์ อย่างไรก็ได้ แต่ถึงอย่างไร บุคคลก็จำเป็นต้องเรียนรู้โดยลักษณะนี้ด้วยกันทุกคน เพราะเรื่องราว ความรู้ วิทยากร ที่ควรจะต้องเรียนรู้ในชีวิตนี้มีอยู่มากมาย เกินกว่าที่จะศึกษาให้ละเอียดลึกซึ้งทุกอย่างได้ จึงต้องศึกษาให้กว้างขวางไว้เป็นพื้นฐานก่อน ต่อเมื่อต้องการทราบเรื่องใดจริง ๆ จึงนำมาศึกษาพิจารณาและวินิจฉัยให้เห็นเหตุเห็นผลอีกชั้นหนึ่ง 

            การเรียนรู้ด้วยการพิจารณาวินิจฉัยแล้วนี้ จัดเป็นการเรียนรู้ลักษณะที่สอง ซึ่งสูงขึ้นมากกว่าระดับที่รู้ตามผู้อื่น ถึงระดับนี้ ความรู้ที่เกิดขึ้นจะกลายเป็นความรู้ความเข้าใจของตนเอง ซึ่งมั่นใจได้ และใช้ประโยชน์ได้ดีขึ้น บัณฑิตพึงศึกษาวิทยาการให้เหมาะสมแก่ความจำเป็นและความประสงค์ตามที่กล่าว เพื่อจักได้สามารถก้าวถึงความเจริญในชีวิตได้ไม่ผิดพลาด

พระบรมราโชวาท สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ฯ สยามมกุฎราชกุมาร ในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรแก่ผู้สําเร็จการศึกษาจากวิทยาลัยครู ณ อาคารใหม่ สวนอัมพร วันพุธ ที่ 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2537 (ภาคเช้า)